Wywłaszczenie programistów przez Ministra Sprawiedliwości?

W poniedziałek, 24 lipca 2017 r. Prezydent Andrzej Duda oświadczył, iż zawetowane zostaną Ustawa o Sądzie Najwyższym oraz Ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa. Ustawy te były w pakiecie z jeszcze jednym aktem prawnym: ustawą zmieniającą Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw. Akt ten ciągle czeka na podpis Prezydenta. [EDIT: Prezydent podpisał ustawę 24 lipca 2017 r.] Ustawa ta stanowi drugi po Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej akt prawny regulujący funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, który sprawują sądu powszechne. Skąd zatem „informatyczny” temat wpisu? W przypadku gdy uchwalone przez Sejm zmiany wejdą w życie w ustawie dodany zostanie dział IVa o tytule Przetwarzanie danych osobowych, telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych oraz informatyzacja sądów powszechnych. Zastosowanie przewidzianych tam rozwiązań może sprawić, iż wywłaszczenie programistów tworzących programy dla sądownictwa może stać się faktem.

Zapewnienie ciągłości funkcjonowania programu komputerowego lub systemu informatycznego

Nie jest dla nikogo tajemnicą, iż informatyzacja sądów powszechnych mimo napotykanych trudności postępuje. Efekty tych prac bywają rozmaite. Większość uczestników postępowań sądowych informatyzację może oceniać przez pryzmat funkcjonowania takich systemów jak np. e-sad. Jest to system umożliwiający dochodzenie roszczeń w Elektronicznym Postępowaniu Upominawczym (EPU). Innym powszechnie dostępnym system jest Portal Informacyjny Sądu. W ramach tego systemu (niestety zdecentralizowanego – funkcjonującego odrębnie dla każdego z obszarów apelacji) uczestnicy mogą zapoznawać się z podejmowanymi w sprawie czynnościami, pobrać dokumenty takie jak protokół z rozprawy czy nagrany jej przebieg.

Jednak informatyzacja sądów powszechnych to także systemy wewnętrzne takie jak PESEL.SAD zapewniający dostęp do zbioru Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności Ministerstwa Spraw Wewnętrznych czy NOE.SAD umożliwiający dostęp do Centralnej Bazy Danych Osób Pozbawionych Wolności. Prawidłowe funkcjonowanie takich systemów jest obecnie niezbędne dla sprawnego działania sądów. Chcąc mieć pełną kontrolę na tymi systemami do ustawy o funkcjonowaniu sądów powszechnych dodany został art. 175f, gdzie w § 1 wskazano:

§ 1. Minister Sprawiedliwości może, w drodze decyzji, przyznać Skarbowi Państwa uprawnienia wynikające z autorskich praw majątkowych do programu komputerowego obsługującego sądowe systemy informatyczne, zwanego dalej „programem komputerowym”, w zakresie niezbędnym do wykonywania zadań sądów.

Co to oznacza dla programistów?

Oznacza to, że Minister Sprawiedliwości może jedną decyzją wywłaszczyć (bo taki charakter ma projekt uprawnienia Ministra) twórców programów komputerowych, wykorzystywanych do obsługi sądowych systemów informatycznych. W uzasadnieniu projektu ustawy,odnosząc się do tych zapisów argumentowano:

W dodawanych przepisach art. 175f i art. 175g ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych zaproponowano rozwiązanie, które umożliwi przeniesienie na Skarb Państwa – w drodze decyzji administracyjnej i za wynagrodzeniem – niektórych uprawnień wynikających z autorskich praw majątkowych do programu komputerowego obsługującego sądowe systemy informatyczne. Rozwiązanie to pozwoli na zachowanie sprawności działania i ciągłości funkcjonowania sądowych systemów informatycznych w tych przypadkach, gdy osiągnięcie porozumienia z osobą, której przysługują majątkowe prawa autorskie do danego programu komputerowego, napotyka na przeszkody, a ważny interes państwa lub dobro wymiaru sprawiedliwości przesądza o konieczności podjęcia określonych działań, np. dokonania zmian w programie, niezbędnych do zapewnienia prawidłowego działania programu lub systemu. Analogiczne rozwiązanie zaproponowano w stosunku do programów komputerowych obsługujących prokuratorskie oraz komornicze systemy informatyczne.

[Uzasadnienie poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw]

W ten sposób jakikolwiek podmiot, który udostępnił lub zamierza udostępnić programy komputerowe dla obsługi szeroko rozumianego wymiaru sprawiedliwości musi się liczyć z tym, że niezależnie od treści umowy, jego prawa mogą zostać znacznie ograniczone. Regulacja obejmie jednak nie tylko sądy, ale również systemy prokuratury i komorników.

Wydanie decyzji

Kiedy Minister Sprawiedliwości będzie mógł wydać decyzję ograniczającą prawa twórców? W projekcie ustawy wskazano, iż decyzja taka może zostać wydana, jeżeli zagrożona jest sprawność działania lub ciągłość funkcjonowania programu komputerowego lub systemu teleinformatycznego wykorzystującego program komputerowy, lub jeżeli zapewnienia ich sprawności działania lub ciągłości funkcjonowania wymaga ważny interes państwa lub dobro wymiaru sprawiedliwości, a porozumienie w tym zakresie z osobą, której przysługują autorskie prawa majątkowe do programu komputerowego, napotyka przeszkody. Użyte zostało zatem bardzo nieostre pojęcie „zagrożenia” dla działania lub ciągłości funkcjonowania. Zwrot ten jest niezwykle pojemny. W słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego termin zagrażać zdefiniowano jako

być groźnym dla czyjego bezpieczeństwa, byś niebezpiecznym dla kogo, dla czego

[Słownik Języka Polskiego pod red. W. Doroszewskiego]

W skrajnych przypadkach decyzja tego może być zatem wydana także wtedy kiedy program się zawiesza. Zamiast korzystać z uprawnień, które w prawidłowo skonstruowanej umowie zapewniają realizację uprawnień takich jak gwarancja, rękojmia czy nawet usługa opieki serwisowej, Minister może „przejąć program”.

Wywłaszczenie programistów?

Minister Sprawiedliwości może przyznać Skarbowi Państwa prawa obejmujące:

• korzystanie z programu komputerowego,
• trwałe lub czasowe zwielokrotnienie programu komputerowego w całości lub części jakimikolwiek środkami i w jakiejkolwiek formie,
• tłumaczenie, przystosowywanie, zmiany układu programu komputerowego lub wprowadzanie w nim jakichkolwiek innych zmian,
• rozpowszechnianie, w tym użyczenie lub najem, programu komputerowego lub jego kopii,
• zwielokrotnianie kodu lub tłumaczenie jego formy.

W praktyce sprowadza się to do niczym niemal nieograniczonego korzystania i modyfikowania programu komputerowego. Dlaczego „niemal nieograniczonego”? Na podstawie decyzji nie ma możliwości przejęcia uprawnień składających się na autorskie prawa zależne. Skarb Państwa może korzystać z tak nabytych uprawnień przez okres nie dłuższy niż 20 lat.
Dodatkowo w takiej decyzji może zostać nałożony na osobę, której przysługują autorskie prawa majątkowe do programu komputerowego, obowiązek wydania dokumentacji i kodów źródłowych tego programu, w tym bibliotek i instrukcji niezbędnych do osiągnięcia kodu wynikowego. Decyzja może określać nie tylko formę przekazania, ale także format, w jakim powinno to nastąpić. W ustawie zapewniono możliwość nadania decyzji rygoru natychmiastowej wykonalności, co umożliwia szybsze wprowadzenie decyzji do obrotu prawnego. Oznacza to, iż co prawda od decyzji przysługuje odwołanie jednak do czasu rozpoznania sprawy Skarb Państwa może korzystać z programu w sposób określony w decyzji.

Wynagrodzenie

Stworzenie programu komputerowego spełniającego wysokie wymagania zarówno pod względem funkcjonalności jak i bezpieczeństwa jest niezwykle kosztochłonne. Projekt ustawy przewiduje co prawa wynagrodzenie za korzystanie z programu przez Skarb Państwa jednak ustala je Minister po zasięgnięciu opinii biegłego. Tak ustalone wynagrodzenie ma stanowić ekwiwalent nabytych przez Skarb Państwa uprawnień wynikających z autorskich praw majątkowych do programu. Od decyzji określającej wysokość odszkodowania przysługuje odwołanie do sądu powszechnego. Jednak jednocześnie przyjęto, że tak określone wynagrodzenie wyczerpuje wszelkie roszczenia osoby, której przysługują autorskie prawa majątkowe do programu komputerowego, względem Skarbu Państwa wynikające z przeniesienia na rzecz Skarbu Państwa uprawnień.

Stanowisko Sektora IT

Projekt ustawy skrytykowała Polska Izba Informatyki i Telekomunikacji. Jest zrzeszenie podmiotów gospodarczych prowadzących działalność gospodarczą w sektorze teleinformatyki – telekomunikacji i informatyki. W liście w sprawie poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw Borys Stokalski, Prezes Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji pisał:

Wprowadzenie tego przepisu istotnie podnosi ryzyko jakichkolwiek kontraktów zawieranych z administracją publiczną na stworzenie lub udostępnienie oprogramowania komputerowego obsługującego sądowe systemy informatyczne. Wprowadzona przepisem możliwość przejęcia przez Skarb Państwa majątkowych praw autorskich do oprogramowania (w nieprecyzyjnie określonych sytuacjach) stwarza ogromne ryzyko dla wykonawców, które musi się odbić znacząco na oferowanych w przyszłości cenach.

[List ws. poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw]

Przyznać należy także rację, iż istnieją bezpieczniejsze, kontraktowe możliwości realizacji uprawnień Skarbu Państwa. Prawidłowo skonstruowana umowa, wprowadzająca odpowiednie mechanizmy zabezpieczenia jej wykonania umożliwia osiągnięcie takiego samego celu. Wszak w ten sposób muszą działać podmioty inne niż Skarb Państwa – nie mają one bowiem takich możliwości nacisku.

Podsumowanie

Zapewnienie bezpieczeństwa systemów informatycznych wykorzystywanych przez wymiar sprawiedliwości jest kwestią niezwykle istotną, która wywiera wpływ także na zwykłego obywatela. Względami bezpieczeństwa nie można jednak tłumaczyć pozbawiania lub ograniczania własności, w szczególności w sytuacji gdy korzystać można z innych, funkcjonujących już w prawie instytucji i rozwiązań.

Warto zauważyć, iż uprawnionym w przypadku wydania decyzji będzie Skarb Państwa. W ramach takiego uprawnienia z programów będą mogły korzystać jego wszelkie jednostki organizacyjne. Będą one mogły program dowolnie modyfikować i wykorzystywać dla swoich celów. W ten sposób z programu pierwotnie opracowanego dla Skarbu Państwa – Ministra Sprawiedliwości będzie mógł korzystać także Minister Obrony Narodowej czy Spraw Wewnętrznych. Sytuacja ta może skutkować rezygnacją części podmiotów ze świadczenia usług na rzecz wymiaru sprawiedliwości. Alternatywą jest ustalenie w kontraktach cen kalkulujących takie ryzyko. Niedostrzeganym na razie problemem jest sytuacja w której strona kontraktu przekazała pogram, udzielając sublicencji. Zatem w skrajnych przypadkach twórca programu nawet nie mając wiedzy o takim stosunku zobowiązaniowym, może być adresatem decyzji Ministra Sprawiedliwości.

Podstawą nabywania autorskich praw majątkowych do programów komputerowych powinna być dwustronna umowa, gdzie strony wzajemnie określą zakres przekazywanych praw i adekwatnego wynagrodzenia. Dlatego mimo braku możliwości wystąpienia z pozycji siły jako Skarb Państwa, znajomość zasad funkcjonowania podmiotów sektora IT oraz potrzeb branży pozwala nam na spełnienie oczekiwań Klienta. Zapraszamy także do zapoznania się z zakresem usług świadczonych przez SDO Nowe Technologie dla Sektora IT.

 

O autorze:

• Paweł Tański

  szef sekcji / radca prawny